2020 Qırımda insan aqlarınıñ bozuluvı: dinamika ve tendentsiyaları
2020 senesi işğal etilgen Qırımnıñ sakinleri içün taqip ve repressiyalar devam etüviniñ yılı edi. Hususan, tamır qırımtatar halqı vekilleriniñ taqip etüv dinamikası deñişmey qaldı, lâkin bu yılnıñ bazı bir tendentsion hususiyetlerini belgilemek mümkün.
Birinci tendentsiya olaraq, işğal etilgen Qırım territoriyasındaki ealiniñ taqip etüv tedbirleriniñ azlaşuvını qayd etmelidir. Hususan, 2020 s. Qırım Maaliy Merkezi komandası tarafından Qırımda insan aqlarınıñ bozuluvı boyunca yapılğan taliliniñ malümatlarına köre, 2019 ve 2020 yıllarnıñ arasında miqdar farqını açıq köremiz.
2020 senesi işğal etilgen Qırımda 52 tintüv keçirilgen edi. Olarnıñ arasında 26 –sı qırımtatarlarınıñ evlerinde ötkerildi. Bu köstergiç, 2019 senege köre, 2 kere azcadır.
Şu tendentsiya qıynavlarğa köre de aktual. 2020 senesi 92 sorav keçirildi, Olarnıñ 45-i qırımtatar halqnıñ vekillerine nisbeten. 2019 senesi böyle soravlarnıñ miqdarı - 194 edi.
2020 senesi 252 yaqalanuv, olarnıñ içinden 199 qırımtatarlarğa nisbeten, qayd etildi. Bu köstergiçler 2019 senege baqqanda bayağı azlaştı, çünki 2019 senesi 335 yaqalanuv qayd etilgen edi.
Böyle azlaşuv tendentsiyası insan adaletli mahkeme aqqınıñ bozuluvına da ait oldu.Eger 2019 senesi aqlarnıñ böyle bozuluvı 692 kere qayd etilgen olsa, 2020 senesi tek – 424, olardan 355 – qırımtatarlarğa nisbeten.
Qırım sakinleriniñ aqları bozuluvınıñ daa bir çeşiti-bu siyasiy mabüslarnıñ Rusiyege etapnen keçirilüvi. 2020 sene esabat deviriniñ devamında 77 böyle adise qayd etilgen edi. Olarnıñ 70- qırımtatar halqnıñ vekillerine nisbeten. Teñeştirmek içün, 2019 senesiniñ aynı şu devirinde 96 Qırım siyasiy mabüsiniñ rusiyege keçirilmesi belgilendi.
Bunıñnen birge, yaqalanuvlar boyunca diger dinamika seçip alındı. Hususan, esabat deviriniñ devamında 280 yaqalanuv qayd etildi, olardan 229 – qırımtatarlarğa nisbeten (teñeştirmek içün, 2019 senesi 157 yaqalanuv qayd etilgen edi).
Bundan da ğayrı, bedeniy ve ruhiy sağlıqnıñ eñ yuqarı olucı seviyesi boyunca aqlarnıñ bozuluvını alsaq, onıñ köstergiçi 2020 senesi , 2019 senesine baqqanda çoq deñişmegenini belgilemege lâzim. Hususan, 2020 senesi böyle adiselerniñ sayısı 138 olsa (olarnıñ içinden 111 adise qırımtatarlarğa nisbeten), 2019 senesi bu aqnıñ bozuluvı 134 kere qayd etilgen edi
Töpede belgilengen malümatlarnı talil eterek, ealiniñ aqlar bozuluvı ve taqip etilüvi köstergiçleriniñ miqdar ceetinden azlaşuvı işğalniñ gumanizatsiyası ya da Qırım sakinlerine ve tamır qırımtatar halqına nisbeten olğan tazıyıqnıñ yengilleşmesinen degil de, tacmaraz (koronovirus) pandemiyasınıñ aqibetlerinen bağlı, çünki hastalıqnıñ yuquv ve darqaluv telükesi bazı bir tedbirlerniñ keçirilmesini qıyınlaştıra, degen neticege kelemiz. Bundan ğayrı,hastalıqnıñ pandemiyasına baqmadan, yuqunçnen, onıñ darqaluvınen olıp keçken küreş, siyasiy mabüslarğa nisbeten insanseverli ve faziletli alda keçmegeni aqqında bedeniy ve ruhiy sağlıqnıñ eñ yuqarı olucı seviyesi saasında aqlar bozuluvı köstergiçleri miqdarınıñ artuvı şaatlıq ete. Qayd etmek lâzimdir, BMT (OON) Konventsiyasınıñ 3 maddesine (insannıñ aqları ve temelli ürriyetleriniñ imayesi) binayen şu aqnıñ bozuluvı insaniyetsiz ve insan menligini aşalağan munasebetke teñ kele.
2020 s işğal olunğan Qırımnıñ ealisi ve tamır qırımtatar halqınıñ aqsız taqip etilüvi saasınıñ daa başqa hususiyeti olaraq - siyasiy mabüslarğa binayen ziyade ağır cezalarnıñ tayin etilüvi. Eger evel, işğal mahkemelerniñ "qararlarına " köre mabüslar cezalarını tüzetüv mestemlekelerde ( koloniyalarda ) bulmaq mecbur olsa ediler, şimdi ise , yani 2020 s., siyasiy mabüslarnı ceza bulmaq içün apishanelerge oturtqanları da belli oldu. Hususan, böyle cezanı "Qurman ( Krasnogvardeyskoye) Hizb-ut-Tahrir davasınıñ" iştirakçilerine - Arsen Abhairov, Rustem Emirüseinov ve Eskender Abdulganiyevke nisbeten işlettiler. Olarnı 13, 17 ve 12 yılğa qadar azatlıqtan sıñırladılar ve bunen birge şu cezanıñ birinci 2 yılnı siyasiy mabüslar apishanede keçirmege mecburlar. Türmelerdeki rejim müstemlekeniñkine köre ziyade qattıca, madamki bu birinci çeşit teşkilâtlardaki siyasiy mabüslar olarğa mensüp olğan keñ daire esas aq ve serbestliklerden sıñırlanacaq ve marum olacaqlar.
Diger telâşlı bir tendentsiya olaraq - bu 2020 senesi işğal olunğan Qırımda siyasiy mabüslarnıñ soy–soplarını memuriy mesülietke çekilmesi. Olar işğalci akimiyet tarafından yaqalanğan tuvğanlarına qarşı yüz bergen aqsız taqiplerge qarşı piketlerde iştirak etkenleri içün olarnı memuriy mesülietke çektiler. Hususan, "ekinci Bağçasaray Hizb-ut-Tahrir davasınıñ" iştirakçısı Server Mustafayevniñ anası Venera Mustafayevanı ve bu davanıñ diger iştirakçısı Edem Smailovnıñ qaynanası Münever Kelâmovanı memuriy mesülietke çektiler. Qadınlarnıñ ekisi de, okkupatsion akimiyetiniñ tuvğanlarına binayen aqsız taqiplerine qarşı narazılıq piketlerge çıqtılar.
Böyle aqsız yaqalanuvlarnıñ neticesinde siyasiy mabüslarnıñ balaları öz tolusınen ana-baba qayğıruvı boyunca aqqını yerine ketirmek imkânından marum qalalar.Bu aqnı bozuluvınıñ akibeti - 2020 senesi iyülniñ 26-de üç yaşındaki Musa Suleymanovnıñ facialı ölümi oldı. Onıñ babası, siyasiy mabüs Ruslan Suleymanovqa balasınıñ cenazesinde olunmasını yasaq ettiler. Tamam böyle Vadim Bektemirovke, onıñ yaqalanuvından 13 kün keçken soñ yürek hastalığından elâk olğan babasınen sağlıqlaşmağa yasaq ettiler.
Aileviy ömüriniñ ürmeti boyunca aqlar bozuluvınıñ diger bir şekili – bu siyasiy mabüslarnıñ qadınlarına em tuvğanlarına devamlı ve sistematik alda körüşüvler bermesiniñ red etüvleridir
Bundan ğayrı, 2020 senesi devamında okkupatsion üküminiñ aq qoruyıcı organları tarafından Qırım sakinlerine "uquqtan tış kütleviy tedbirler ve toplaşuvlar keçirilmesiniñ yasaq etilüvi" aqqındaki tenbiyelerniñ berilgeni de belgilene.Tenbiyeler faallerge qırımtatar halqı içün müim ve unutılmaz tarihleriniñ, hususan, 3-ci mayıstaki "Dünya zulum ve işğalge qarşı. Degerlik marşı" halqara aktsiyası, 18 mayıs Qırımtatar halqınıñ sürgünliginiñ 76 yıllığı ve 26-cı iyündeki Qırımtatar milliy bayrağınıñ künü kibi tarihleriniñ arefesinde berildi.
2020 senesi Qırım territoriyasında mülkiyet aqqınıñ yerine ketirüv imkânlarına tesir etken bir qaç adiseler olıp keçti. Hususan, RF prezidentniñ emiri neticesinde rus grajdanlığı olmağan şahıslarğa Qırımnıñ yalı boyu rayonlarındaki topraqlarnıñ saibi olmağa yasaq, çetel adamlarınıñ saipliginde ve zorlap qabul ettirilgen rusiye grajdanlığından red etkenlerniñ mal-mülkü ve topraqları münitsipal mülkiyetine keçe.
2020 senesi Qırımda sistematik şekilde havfsız etrafımızdaki tabiiy müitke olğan aqnıñ bozuluvı devam etmekte.Eñ evel bu al Qırımnıñ suv ve ava obyektleri tarafından yapılğan taşlamaları şekilinde olıp keçe. Qırımtatar Maaliy Merkeziniñ tetqiqatlarına binayen, yarımadada çoqusı iri havuzları içün suv küzgüsi meydanınıñ eksilüvi qayd etile. 2015 senesiniñ 2020 senesine qadar suv küzgüsi meydanınıñ orta esapnen eksilüvi 32 % qadar edi: suv anbarları - 43%, göller – 25%
Tafsilâtlıca Qırımda yüz bergen insan aqları bozuluvınıñ dinamikasını bu sıltamanen (ssılkanen) keçip körmek mümkün
https://ctrcenter.org/uk/